Imbataktur flokksveldisins

Styrmir Gunnarsson færði fyrir því góð rök í ræðu 1. desember síðastliðinn að afdrif fullveldis landsins muni ráðast á Landsfundi Sjálfstæðisflokksins í janúarmánuði. Þar verði tekin ákvörðun með eða móti aðild og aðildarumsókn að ESB sem mun skipta sköpum fyrir afdrif þess stóra máls. Ég tel að ritstjórinn fyrrverandi hafi hér rétt fyrir sér eins og svo oft en langar að velta hinu upp, hversu heilbrigt er það samfélag þar sem lítill útvalinn hópur kjósenda hefur slíkt ofurvald yfir samfélaginu.

Það sannast mjög á þessu að Ísland er ekki lýðveldi heldur flokksveldi eins og Njörður P. Njarðvík benti svo hnyttilega á um daginn og mig langar að gera þetta óheppilega stjórnskipulag að umfjöllun hér á eftir.

 Kjósendur og ofurkjósendur!

Í orði kveðnu gerir stjórnskipan okkar ráð fyrir að löggjafarvaldið sé sjálfstætt vald, ein þriggja grunnstoða lýðræðisins og að þeir sem þar sitja séu einasta bundnir af sannfæringu sinni og eiðstaf sem þeir sverja stjórnarskrá lýðveldisins. Alþingismenn eru valdir af kjósendum í beinum lýðræðislegum kosningum, eða er ekki svo!?

Nei, í reynd eru alþingismenn oftast valdir af stjórnmálaflokkum sem tefla þeim síðan fram sem sínum fulltrúum fyrir almenningi sem fær við kosningar að velja einn bókstaf, en hvorki einn mann né tiltekið mengi manna sem viðkomandi telur best fallna til forystu. Fyrir vikið eru þingmenn eign flokkanna. Þeir eru bundnir af því að fylgja flokkssamþykktum og lúta flokksaga.

Af herskara í þingliði Sjálfstæðisflokks eru einungis einn eða tveir sem geta með einhverjum rétti sagt að þeir hafi verið kosnir af því að þeir telji rétt að Ísland kanni ESB aðild. Allir hinir voru, eins og flokkurinn sjálfur, fyrir kosningarnar, yfirlýstir andstæðingar aðildar og fóru ekkert dult með þá skoðun sína. Hafa þeir þá umboð til að tala fyrir og vinna eftir annarri algerlega andstæðri sannfæringu nú á miðju kjörtímabili? Já, samkvæmt almennum skilningi á flokksveldinu Íslandi þá getur Landsfundur Sjálfstæðisflokksins sem sóttur er af örfáum prósentum kjósenda sama flokks breytt umboði allra kjósenda flokksins. Svo samdauna erum við þessu kerfi að mörgum þykir hreinlega ekkert athugavert við þessa skipan mála.

Við búum því við það kerfi að ofar venjulegum kjósendum eru til ofurkjósendur sem skipa flokksþing stjórnmálaflokkanna. Flokkarnir koma fram sem nokkurskonar milliliðir milli kjósenda og alþingismanna og með nokkrum hætti æðri þessum báðum, kjósendum og alþingismönnum. Breyti flokkurinn um stefnu þá hafa fulltrúar flokksins ekki aðeins leyfi til heldur beinlínis þær skyldur að fylgja annarri stefnu en þeir gerðu þegar hinir óbreyttu kjósendur fólu þeim umboð sitt til þingsetu.

Einstakir þingmenn í Sjálfstæðisflokki eru jafnvel í anda þessarar hugsunar farnir að hampa því að þeir fái brátt betra umboð en Samfylkingin til að vera ESB sinnaðir! Kjósendur eru hér greinilega afgangsstærð.

Lítum aðeins nánar á afleiðingarnar af þessu verklagi.

 Þingmenn í imbatakti

Það hefur verið kallaður imbataktur þegar fjöldi manna apar hver upp eftir öðrum einhverja hegðun án þess að sérstök hugsun hvers og eins eða sjálfstæð ákvörðun liggi þar að baki.

Svo mjög erum við öll orðin samdauna því kerfi sem hér er rætt um að það þykir fréttnæmt ef einstakir þingmenn ganga ekki í imbatakti síns flokks. Þetta er fjarri því að vera sérstakt vandamál Sjálfstæðisflokks og á stundum virtist mér af setu á hinu háa Alþingi að í liðsheild Vinstri grænna sé jafnvel lagt enn meira upp úr flokksaganum. Stjórnmálamenn eins og Pétur Blöndal (D), Kristinn H. Gunnarsson (?) og Valgerður Bjarnadóttir (S) verða þannig endalaus uppspretta aulafyndni og upphrópanna fyrir að fylgja sannfæringu sinni fremur en fyrirframgefinni línu frá flokki sínum.

Svo langt gengur hugmyndin um að þingmenn eigi að berjast í liðum að það er jafnvel talið til frétta ef þingmenn í stjórnarandstöðu tala ekki í takt hver við annan. Í reynd væri það miklu meiri frétt ef að í til dæmis eftirlaunamálinu sem rætt var á Alþingi um daginn kæmu bara fram tvær skoðanir, skoðun stjórnarmeirihluta og skoðun stjórnarandstöðu. Málið er einmitt þannig vaxið að það ætti að vera útilokað þar sem hver maður er eiðsvarinn að fylgja sannfæringu sinni að allir í stjórnarandstöðunni annarsvegar og allir í stjórnarliðinu hinsvegar, kæmust að sömu niðurstöðu. Þetta er einnig mál þar sem rökstyðja má að flokkslínur séu með öllu óþarfar og til þess eins að laska hið lýðræðislega hlutverk Alþingis.

 Óþörf afgreiðslustofnun

Í raun og veru gerir imbatakturinn það að verkum að Alþingi verður að stærstum hluta óþörf afgreiðslustofnun framkvæmdavaldsins. Þegar formenn tveggja flokka sem saman mynda þingmeirihluta koma saman, t.d. í Viðey eða Valhöll, þá geta þeir í raun og veru samið um niðurstöðu atkvæðagreiðslu í þingsölum. Og gera það blygðunarlaust. Þannig var samið í tveggja manna tali um EES aðild okkar fyrir tæpum 20 árum, uppskiptingu stjórnarráðsins fyrir hálfu öðru ári og þannig er nú verið að semja um ESB umsókn þjóðarinnar. Meðan fjárlaganefnd sú sem ég sat í haustið 2007 þingaði um sparnað og aðhald tilkynnti ríkisstjórnin að henni forspurðri um aukin útgjöld. Formaður og varaformaður komu af fjöllum en urðu vitaskuld að hlýða. Starf okkar var þannig að mestu hégómi.

Það liggur við að miðað við núverandi ógöngur þessa kerfis væri eins hægt að leyfa kjósendum að kjósa mannlausa listabókstafi og segja svo eftir kosningar; talsmaður D lista fer hér eftir með 25 af 63 atkvæðum í hlutafélaginu Íslandi, talsmaður S lista 18, talsmaður F lista 4 o.s.frv. Eftirláta svo bara framkvæmdavaldinu að stjórna landinu eins og hverju öðru hlutafélagi. Þegar kæmi að því að ákveða eitthvað gæti ein flokksskrifstofa komið málum í gegn með því að ná samningum við aðrar flokksskrifstofur þar til meirihluti væri fenginn. Þetta eru auðvitað nokkuð ýkt að draga myndina upp með þessum hætti en raunalega satt samt.

Það er engum vafa undirorpið í huga þess sem hér ritar að flokksvaldið er grunvöllur þess að Alþingi er frekar máttlaus stofnun og var algerlega ónýt til þess að afstýra hér þeim hörmungum sem flokksveldið Ísland hefur leitt yfir þjóðina á undanförnum árum. Leiðin hér út úr er ekki einföld því við sterk öfl er að eiga. Eitt skrefið í átt til nýrra tíma er vitaskuld breyting á kosningafyrirkomulagi þar sem tryggður er í meira mæli en nú réttur kjósenda til að  velja einstaklinga fremur en flokka. Það má vitaskuld gera með einmenningskjördæmum en vænlegra væri þó að gera landið allt að einu kjördæmi og auka um leið persónuval.  Annað skref gæti verið að velja framkvæmdavaldið í sérstakri kosningu en á því fyrirkomulagi eru samt nokkrir augljósir gallar.

Sem fyrr verða fyrstu skref í átt til breytinga samt að koma frá almenningi og gerist ekki nema fram komi grasrótarframboð til næstu kosninga sem hafnar núverandi flokkakerfi og þeim klafa sem það leggur á lýðræðislega kjörna fulltrúa.

Bjarni Harðarson