Af sólardansi og réttum páskum

(Sagnabrot, birt í Sunnlenska 1. apríl 2010)

Langafasta stendur þessa dagana og styttist í páska. Enginn tími er eins viðburðaríkur í kirkjuárinu eins og þessi og margar þær hátíðir sem fylgja lönguföstu eru í reynd árþúsundagamlar. Þannig er talið að páskarnir hafi upphaflega verið uppskeruhátíð hebreskra hirðingja sem urðu að neita sér um kjöt meðan ær þeirra voru með lambi. Að afloknum sauðburði gátu þeir fyrst slátrað sér til matar og héldu þá mikla hátíð, pesah sem verður að páskum í okkar máli. Hvorutveggja, fastan og hátíðin eftir föstuna, voru þannig eðlileg aðlögun manna að gangi náttúrunnar.

Fastan kallaði raunar á hátíðahöld beggja vegna, við föstuinngang og með páskum í lok föstu. Með siðbreytingu til lúterstrúar hvarf föstuhald úr menningu Norður Evrópumanna og þar með var um aldir lagt bann við gleðskap við föstuinngang, hinar frægu og ærslafullu kjötkveðjuhátíðir. Þessar hátíðir hafa svo lifnað aftur með auknu frjálsræði og birtast okkur nú sem bolludagur, sprengidagur og öskudagsgleði.

Páskaeggin eru nú helsta einkenni páskanna en þau eru innan við aldargömul í íslenskri menningu. Á meginlandi Evrópu varð aftur á móti snemma að sið að dreifa eggjum til almúgans um páska. Páskana ber einmitt upp á þeim tíma að þá taka fuglar aftur að verpa eftir vetrarhlé. Eggin mátti vitaskuld ekki borða á föstunni og safnaðist því nokkurt magn upp þegar lönguföstu var lokið. Bændur guldu þá lénsherra sínum egg í afgjald, svokallað páskaegg. Var víða venja að lénsherrar, klaustur og aðrir landeigendur gæfu fimmtung eggjanna til þurfamanna. Af því breyddist síðan sá siður að gefa egg á páskum.

 

Hræranlegar hátíðir

Það eru kallaðar hræranlegar kirkjuhátíðir sem færast til í árinu og allar stjórnast þær af því hvenær páskarnir eru haldnir. Páska ber upp fyrsta sunnudag eftir fullt tungl að loknum vorjafndægrum, um 20. mars þegar sólin kemur upp í háaustri. Dagur er þá jafn langur nótt á norðurhveli jarðar. Nokkur frávik geta síðan verið í því hvenær næst er fullt tungl og  þessi regla gerir það verkum að það getur verið mánaðarmunur á því hvenær páskarnir eru samkvæmt okkar tímatali.

Þetta vakti að vonum nokkra tortryggni og í þjóðsögum sjáum við að gamalt fólk taldi sig geta merkt það af táknum náttúrunnar hvort páskarnir væru haldnir á réttum tíma. Um það vitnar sólardansinn. Nú er sólris á páskadagsmorgni öðrum sólaruppkomum merkilegra í kristinni trú því það er alþýðutrú að frelsarinn hafi risið upp frá dauðum um leið og sólin þennan dag. Þannig segir frá því í Heimskringlu í Winnipeg 2. maí 1934 að í Bandaríkjunum gangi þúsundir manna upp í fjöll og hlíðar fyrir sólris á páskadag til þess að fylgjast með sólaruppkomunni.

En á Íslandi var eftir meiru að slægjast. Hér eru fjölmörg dæmi um að menn hafi séð sólina fagna upprisunni sérstaklega með dansi. Lýsing á þessum dansi er hvað gleggst í frásögn frá gömlum Húnvetningi sem birtist fyrst í Vísi og síðan þaðan tekin í Lögberg í Winnipeg 1938.

[Sólin] steig úr næturlauginni, hægt og stilt og rétt sem að vanda. En alt í einu virtist hún taka kupp upp á við, en því næst til hliðar. Ef til vill væri þó réttara að segja, að hún hefði sveiflast í hring - sveiflast fram og aftur, upp og niður. Ég veit ekki með vissu hvernig það var, en aldrei hefir neitt dásamlegra fyrir mig borið, hvorki áður né síðan. En ég átti bágt með að horfa í allan þennan ljóma. Ég horfði á fyrirbrigðið fáeinar sekúndur, en þá komst alt í samt lag. Ég var ánægður og lofaði guð. - Ég hafði séð sólina dansa.

Kristján þessi sem hér segir frá hafði lengi reynt að sjá sólardans þennan en jafnan hitt á hríðarveður á páskamorgun eða þá alskýjað loft. Gömul kona á næsta bæ við hann hafði huggað hann við þau vonbrigði með því að engum manni væri hollt að sjá sólina í svo guðdómlegu ástandi. Hver sá sem það gerði ættu á hættu að verða steinblindur. Mönnum ætti því að vera nóg að vita með sjálfum sér að sólin dansar þennan dag.

Þessi Húnvetnska frásögn úr Vísi hefur þann galla að ekki er hægt að festa á henni hendur, hvorki hvenær Kristján sá sólardans þennan, hvar í Húnaþingi eða hver maðurinn er því föðurnafn hans vantar í frásögnina. Aftur á móti er til sögn sem er nær okkur Sunnlendingum þar sem allt er í fastari skorðum. Sigríður Hannesdóttir hét kona sem lengst bjó á Króki í Grafningi og var fædd á Þórustöðum í Ölfusi 1850. Í litlu þjóðsagnakveri sem sonur hennar Magnús Gíslason blaðamaður gaf út 1949 segir hann eftir móður sinni frá sólardansi sem hún og allt hennar fólk horfði á árið 1858 frá Þórustöðum sem eru rétt við Selfoss. Það er heiðskýrt veður og...

aðeins eitt skýdrag neðst við sjóndeildarhringinn í austri og loftaði lítið eitt undir það. Sáum við þá hvað sólin kom upp með hraða miklum norðan við skýdragið og fór í bogalínu upp á loftið og hvarf svo aftur við suðurenda skýdragsins ... Endurtók þetta sig uns sólin hætti að ganga undir og við gátum sökum ofbirtu ekki horft á hana lengur. Öllum fannst þetta dýrðleg sjón og opinberun um fögnuð náttúrunnar yfir þessari sigurhátíð kristinna manna. Efaðist enginn um ... að sólin dansaði í raun og veru hvern páskadagsmorgun, sem rétt væri haldinn til minningar um upprisu Krists frá dauðum."

 

Sólarhátíð og sólardans á Borgarhafnarfjalli

Hér að framan er vikið að því að páskarnir hafi í upphafi verið hátíð til að fagna því að langri og erfiðri föstu hirðingja hafi lokið. En páskarnir eru að fornu og nýju ekki síður sólarhátíð eins og líka þessi hughrif við sólarupprás þann dag bera með sér. Í engilsaxneskum málum hefur orðið ofan á að kenna hátíð þessa við austrið, Easter, því sólarupprás er í háaustri um þetta leyti árs.

Af sömu rót er vitaskuld að setja upprisu frelsarans í beint samhengi við sólris og hugmyndir um sólardans. Síðari tíma rengingamenn sem rengja alla yfirnáttúrulega reynslu annarra hafa skýrt sólardansinn sem kuldahillingar þar sem einhverskonar speglun eða geislabrot verður vegna hins kalda loftlags sem er þá næst jörðu. Slíkar aðstæður séu einmitt sennilegar um páskaleytið. En við endum þennan pistil á einni mögnuðustu sólardanslýsingunni sem birtist í Vísi 14. apríl 1965 og er eftir sögn Hannesar á Núpsstað.

Atburður þessi á sér stað um 1910, Hannes landpóstur er á ferð austur á Hornafjörð og gistir aðfaranótt páskadags á Kálfafellsstað í Suðursveit hjá prestshjónunum þar. Hann þarf að leggja snemma upp og er kominn á fætur klukkan 5 en þarf að finna einn vinnumannanna áður en hann leggur í hann. Hann veigrar sér samt við að fara inn til þeirra af ótta við að vekja þá prestshjónin um leið og er í þessum vandræðum sínum á röltu á hlaðinu.

Þetta var einkar fagur morgunn, dýrðlegur páskamorgun með svo heiðum himni að hvergi sá ský á lofti. Sólin var að koma upp yfir Borgarhafnarfjallið. Og hvað er það þá, sem ber fyrir augu mér? Þetta hlýtur að vera missýning. Þetta getur ekki verið raunveruleiki. Ég depla augunum og nudda þau. En það er sama. Sýnin hverfur ekki. Sólin sem komin er allhátt upp yfir brún fjallsins stígur niður að því aftur en jafnskjótt lyftist hún upp á ný. Þannig hvað eftir annað upp og ofan - æ ofan í æ. Ég varð eins og annars hugar, frá mér numinn, svo ég veit varla hvað þetta stóð lengi, en ég fullyrði að það hafi ekki verið skemur en 3-4 mínútur. Svo varð allt eins og áður.

 

http://snara.is/vefbaekur/g.aspx?sw=s%C3%B3lardans&dbid=2&action=search

http://www.natmus.is/media/thjodminjar/Skra_31._Hatidir_og_merkisdagar.pdf

Vísir 14. apríl 1965

Árni Björnsson: Saga daganna, Rv. 1993

Lögberg 31. mars 1938

Heimskringla 2. maí 1934

Dagur 6. apríl 1982

Morgunblaðið 10. mars 1989 og 25. mars 1988

Alþýðublaðið 27. apríl 1976